اشاره
یادداشت مترجم
ترجمه ی کتاب محمد (ص)، نوشته ی ماکسیم رودنسون Maxim Rodinson متفکر و شرق شناس نام آشنای فرانسوی پیش روی شماست. نویسنده به گفته‌ی خود او احساس می کرده برای نوشتن چنین کتابی به "توجیهی" نیازمند است. اما برای ترجمه ی این کتاب ارزنده به فارسی، شاید به توجیه چندانی نیاز نبوده باشد. امروزه در میهن ما ایران، بیش از هفتاد میلیون ایرانی به مدت سی و چند سال است که با حاکمیتی روبرو هستند که خود را به اصطلاح اسلامی می‌نامد، و به صورت بیمارگونه‌یی سخت اصرار دارد که به نحوی - غلط یا درست – همه ی رفتارها، عملکردها و سیاست های خود را به پای اسلام بگذارد و به اسم اسلام معرفی کند. امری که برای بسیاری از هم میهننان ما آشفته‌گی‌ها و پرسش هایی بسیار جدی در حوزه ی مذهب و به ویژه نسبت به آئین مردمی اسلام بوجود آورده است.
در همین حال، شاهدیم که اسلام به مثابه یکی از بزرگترین آئین های اعتقادی با قریب یک و نیم میلیارد پیرو و هوادار، از جهات مختلف در کانون توجه و کنش و واکنش‌های کلان جهانی قرار دارد، و روزی نیست که موضوعی در ارتباط با اسلام و یا پاره یی مسائل مربوط به مسلمانان، در صدر اخبار مهم و تیتر اول رسانه های اصلی بین المللی نباشد. جمعیت مسلمانان نیز در سراسر دنیا از رشد چشم گیری برخوردار است و از جمله گفته می شود آمار مسلمانان ایالات متحده طی یکی دو سال گذشته از شمار یهودی ها در این کشور فراتر رفته، و بر اساس مستندات یک فیلم در واتیکان، ظرف 7 سال آینده، اسلام به دین اول مردم جهان تبدیل خواهد شد.
رودنسون نیز به هنگام تالیف کتاب محمد (ص) تلویحا به موضوع جلب توجه فزاینده ی اسلام به لحاظ جهانی و "بحث و جدل فراوانی که پیرامون سوژه ی اصلی بیوگرافی محمد و آبشخور آموزه های او در گرفته" اشاره میکند و بر "اهمیت رو به گسترش" پیامبر برای "دنیای مدرن" تاکید می‌گذارد. او همچنین خاطر نشان می سازد که اکنون پیروان و هواداران محمد به میزان قابل توجهی در میان ما اروپایی ها حضور دارند."
بدیهی است که این میزان گسترش و فزایندگی، و این میزان جلب توجهات نسبت به آئین اسلام نیز افراد و گروه هایی که اسلام را رقیب خود می‌دانند برانگیزاند و زمینه ی کشمکش هایی را میان آنان و عموم مسلمانان فراهم آورد.
از این رو و با در نظر گرفتن همه ی این عوامل است که پرداختن هر چه بیشتر به آئین اسلام به لحاظ نظری و طرح از جمله بخش هایی از تاریخ دوران آغازین اسلام و شکل گیری این آئین بزرگ، و یا بیوگرافی پیامبر، نه تنها نیازی به توجیه و توضیح ندارد بلکه به طور کل، ضرورت نیز پیدا میکند. به دیگر سخن، گویی داستانِ همواره نو شونده ی اسلام و پیامبر اسلام قصه یی شنیدنی است که از هر زبان که گفته شود و بر هر سیاقی که روایت گردد نامکرر خواهد بود.
کتاب ماکسیم رودنسون در باره ی پیامبر از ویژگی های خاصی نیز برخوردار است. نویسنده، یک تاریخ نگار و متفکر فرانسوی است، یک یهودی زاده، یک مارکسیست، یک عضو سابق حزب کمونیست، یک حامی صریح جنبش فلسطین، یک تئوریسین، یک نیروی چپ مستقل و نیز به گفته‌ی خودش یک "آته‌ایست" و ملحد است. کسی است که به ماوراالطبیعه و متافیزیک، به خدا و فرشته، و وحی و نبوت اعتقادی ندارد؛ با این حال باز به گفته ی خودش چون "محمد شخصیتی است که وجود داشته و اسلام نیز قطعا وجود دارد"، از "بیش از 65 سال پیش، نسبت به این شخصیت بزرگ تاریخی و جامعه‌ی [اسلامی]، علاقه‌یی" در او بوجود می آید، تا جایی که خود را "برادر" پیامبر خدا "محمد بن عبدالله" می‌نامد. و در نهایت همین علاقه‌مندی او را بر آن می‌دارد تا به تالیف کتاب محمد و نقل تاریخچه‌ی دوران اولیه‌ی اسلام بپردازد.
توجه داشته باشیم که کتاب رودنسون، خوانندگان خاص خود را دارد و می تواند برای بسیاری از خوانندگان فارسی زبان جذاب و پر کشش باشد. کسانی که به مطالعه‌ی این بیوگرافی از پیامبر جذب می شوند چه بسا به هر دلیل سیرة النّبویه نوشته ی ابن هشام را نخوانند؛ هرچند که هر دو اثر اساسا از منابع و مآخذ یکسانی بهره برده اند. شاید باشند کسانی که مایلند پرتره ی پیامبر را مثلا از نگاه یک فرد بیرون از اسلام - نظیر ماکسیم رودنسون - تماشا کنند و روایت خاص او را در باره ی پیامبر بشنوند. تمایلی که باید از آن استقبال کرد و چه بسا آغازی باشد برای آشنایی‌های بیشتر با اسلام و پیامبر. پس، این وظیفه ی ماست که در جذب مخاطبان تازه، ولو در شمار اندک، و ایجاد فضایی مناسب از تفاهم و مبادله، کوشا باشیم، امری که مشوق مترجم در برگردان این اثر قابل تامل به فارسی نیز بوده است.
در این کتاب علاوه بر آشنایی با انبوهی از اطلاعات تاریخی و اجتماعی، روایات مربوط به زندگی پیامبر و رخدادهای صدر اسلام، با تحلیل‌ها و جمع بندی¬هایی روبرو می‌شویم که در حد خود تازه و بدیع است و می‌تواند خواننده را به تامل و تفکر وادارد. رودنسون فراوان کوشیده است تا رخدادهای عصر بعثت و روزگار محمد (ص) و به ویژه زندگی پر فراز و نشیب پیامبر خدا را با استفاده از منابع کلاسیک اسلامی به تصویر بکشد، و از زوایای مختلف - جامعه شناسانه، روان شناسانه و تا حدودی مردم شناسانه - به تحلیل بنشیند. بدون شک او در این راه تا حد مطلوبی کامیاب نیز بوده است و در نهایت توانسته اثری بی مانند و مهم در میان آثار مشابه در مغرب زمین پدید آورد. بعضی از اصحاب قلم و برخی از نویسندگان و شعرا که موافقتی هم با اسلام ندارند و بخش هایی از کتاب محمد را نیز خود به فارسی ترجمه کرده اند معتقدند که کتاب رودنسون "وزین ترین و جدی ترین، و در عین حال غیر مغرضانه ترین و شاید محتاطانه ترین اثری است که در باره ی بیوگرافی پیامبر اسلام نوشته شده است". این اثر اما به رغم همه ی نقاط قوتی که دارد قطعا نمی توانسته از نقصان هایی در متد تحقیق، و تحلیل وقایع کاملا درامان مانده باشد.
رودنسون از روایات رایج و غالبا مشهور برای گزارش های خود از رویدادها سود می جوید بدون این که روایات مطروحه را - به ویژه در برخی امور بسیار مهم و پر تناقض - چندان مورد نقد و پالایش علمی قرار دهد. لذا در این بیوگرافی با روایاتی روبرو می شویم که احتمالا واقعی نبوده باشند. از جمله ماجرای کشتار یهودیان بنی قریظه و مواردی از این قبیل. روایات و به عبارت دیگر فاکت ها در حقیقت اساس و مواد سخت افزاری یک گزارش، یک داستان و یا یک بیوگرافی را تشکیل می دهند، و اگر روایات ما را - بخصوص آنها که بسیار حساس و مسئله سازند - یک متد تحقیق علمی مورد تائید قرار ندهد و با اماّ و اگرهایی روبرو باشد، بنیان کار بر آب است. این واقعیتی است که خود رودنسون نیز در مقدمه ی همین کتاب صفحه ی 24 به آن می‌پردازد و می نویسد: "به هر رو باید اعتراف کرد که این منابع چندان مطمئن نیستند. و در فاصله ی زمانی بسیار دور، پس از زندگی پیامبر نوشته شده اند. قدیمی ترین متونی كه ما در باره ی زندگی پیامبر دراختیار داریم، به حدود یكصد و بیست و پنج سال پس از درگذشت او برمی گردد. . . در واقع فقط تا حدودی می توان به این "روایات" اعتماد كرد." رودنسون به "جعل روایات" نیز به عنوان یک مشکل بزرگ کار تحقیقی اشاره می کند، اقدام برآشوبنده یی که "به قصد تأمين منافع گروهی، خانواده گی، آرمان سیاسی، و یا تئوری خاصی" صورت می گرفته است. رودنسون می پرسد "چگونه می‌توان تشخیص داد چه چیز موثق است، چه چیز ناموثق؟ چه چیز درست است و چه چیز غلط؟ هیچ معیاری که کاملا مطمئن شوید، وجود ندارد. . . هیچ چیز وجود ندارد که ما بتوانیم با اطمینان بگوییم این اتفاق بدون چون و چرا به دوران پیامبر مربوط می شود."
بهر حال سخن قابل تامل این است که انبوه روایات و غالبا متناقض موجود در منابع تاریخ، به ناگزیر محتاج نقد و پالایش اند، زیرا استفاده‌ی آزاد و گشاده دستانه از آنها، نه محققانه است، نه علمی و نه منصفانه. لذا این بر عهده ی پژوهشگران منصف مسلمان و غیر مسلمان است که با نقد و سُفتن روایات - به مثابه‌ی مواد اولیه ی بیوگرافی‌ها و گزارش‌های تاریخی - بر استفاده¬ی بهینه از آنها بیفزایند. این نیز زیبنده ی یادآوری است که کتاب محمد اثر ماکسیم رودنسون، کاری است معقول و مقبول، و تلاش سترگی که می‌توان از یک محقق غربی منصف و همدل انتظار داشت.
توضیح مختصری در معرفی ماکسیم رودنسون در آغاز کتاب آمده است. این مختصر برای خوانندگان فرانسوی بسنده است، اما به نظر می رسد برای خوانندگان فارسی زبان به شرح بیش یری برای آشنایی با رودنسون نیاز هست. به همین خاطر مقاله یی را نیز از خانم سارا شریعتی در ارتباط با معرفی بیشتر ماکسیم رودنسون و زوایای اندیشه و تفکر او اضافه کرده ام.
اصل کتاب به زبان فرانسه بوده و خانم آن کارتر Ann Karter آن را به زبان انگلیسی برگردانده است. ترجمه فارسی نیز از متن انگلیسی صورت گرفته. تمام پرانتزها در متن ترجمه از نویسنده بوده، و اشارات داخل کروشه‌ها همه جا از مترجم است. پانویس ها و یاداشت‌ها عینا و به زبان انگلیسی در پایان کتاب آمده تا امر پیگیری منابع و مراجع از سوی خوانندگان علاقمند را تسهیل کند.
در پایان وظیفه ی خود می‌دانم که از همه ی دوستان همدلی که در کار این ترجمه - اعم از مقابله‌ی ترجمه با متن، تایپ و صفحه بندی، و بازخوانی و تصحیح - به من یاری دادند، صیمیمانه سیاس گزاری کنم.
شهریور 1391 - تابستان 2012
فرهاد مهدوی
farhaadmahdavi@hotmail.com
برای تهیه ی این کتاب می توانید با ای میل آدرس مترجم تماس بگیرید.
نظرات